ŞİVE Bir dilin kültür düzeylerine göre gösterdiği değişiklik. Genellikle lehçe, şive, ağız terimleri birbirine karıştırılmaktadır. Şiveler arasındaki değişiklikler temelde ses özellikleridir. Buna göre bilinen şiveler, belirli koşullarda ve dilin herhangi bir döneminde ana dilden ayrılarak, dilin geneldeki gelişimiyle birlikte bir de kendi içlerinde özel bir gelişim çizgisi izlemişlerdir. Bunların başlıca ayrımlarını oluşturan ses, ek ve sözcük özellikleri o dönemin dil malzemeleri ile açıklanabilir. AÐIZ Bir ülkede geçerli olan genel bir şive içinde, o ülkenin çeşitli bölge ve kentlerindeki konuşma dilinde görülen söyleyiş farkları. Günlük kullanımda şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır. Oysa ağız, tanımda da görüldüğü gibi, şive içinde ele alınmaktadır. Somut bir örnek vermek gerekirse, Türkiye Türkçesi bir şivenin, Konya ağzı ise, bu Türkçe içinde, bir bölgede görülen söyleyiş farklarının adıdır. Söyleyiş farkları da salt bölgeler ya da kentler arasında görülmez. Köyler arasında bile bu tür ayrılıklara rastlanabilir. Söz konusu olan, biçimsel bir başkalık değil, bir ses değişimidir. Söz gelimi, Karadeniz ağzında (g) sesinin (c) gibi çıkarıldığı görülür: “Celdum, cittum”. Aynı ağızda, ekteki düz seslinin (ı), yuvarlak sesli (u) olması da bir ağız özelliğidir. Ağız dediğimiz bu söyleyiş farklarının oluşumunda, kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafî özelliklere, toplumsal yaşayışa dek çeşitli etkenler söz konusudur. Belli ve ortak bir eğitimden geçen kişilerin, konuşmalarındaki bölgesel söyleyiş ayrımlarını düzeltmeseler bile, aynı yazı dilini kullandıkları görülür. Türk edebiyatında da, genellikle tiyatro, roman ve öyküde, kişileri konuştururken ağıza başvurulmaktadır. Bu, konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir bölgede geçen yapıtlarda yaygın bir biçimsel özelliktir. Bir dilin, tarihî gelişim sürecinde, bilinen dönemlerden önce o dilden ayrılmış ve farklı biçimde gelişmiş kolları. Genellikle lehçe, şive, ağız terimleri birbirine karıştırılmaktadır. Lehçelerdeki değişik özellikler, ayrılış dönemleri bilinemediği için açıklanamamaktadır. Örneğin, Türk dilinden bilinmeyen bir dönemde ayrılan Yakutça ve Çuvaşça iki ayrı lehçedir. Üçüncü lehçeyse Çağatayca, Kıpçakça, Azerice, Türkiye Türkçesi gibi bilinen şiveleri kapsamaktadır.TRAKYALININ AŞK MEKTUBU Sevgilim Asibe Te bu aşam zamanlarıda epten akılcımı alır, gözümü göğnümü bi oş edersin beyav.abe Allah belacımı versin seni cuk severim. Ne derim sana bu aşk beni canımdan etmezse gene iyi. Yatmaz mıyım yatacıma abe bi direm uyku girmez güzlerime. Dün o yanı dün bu yanı ep gene silinmez senin ayalin beya. Günlerdir ekimekten sudan kesildim artıkım. Tarlada elim çapa tutmaz, gayfide desen ne bi laf iderim akıdeşleynen ne 66 uynarım. Düşün bubam düşün. Recep ağanın sıpası gibi önüme baka baka solurum. Aşamları sizin maallede sülerim “yârim sende vifa yokmu” şarkısını. Duyarsın elbet, elmiş ninem bilem diğner. Anlarım kızanım seni anlarım der. Ama üzmeyesin boşuna datlı canını unda u buba varken vermez asibeyi sana der ep. İşte u zaman çeltik tarlasına döner galbim ehpten gene vıcık vıcık. Şu buban olucak gapçık ağızlıyı yola getiremezmisin beya. Âşıklık çekeriz bilirsin işte. Eriye eriye gündöndü sapına döndük anacını satımının. Az çok zanatimiz de var. Yaparız fıtımış’ın baçade bi düğün. Daktırırım beş dane cumuriyet, alırım uzun tülü mantu, alırım kul çantası, alırım içine allık bilem. Süle anana aşama bunları çıtlatsın bubana. Yoğsam atar em vallahi em billahi damarları beğnimin. Buzmayasın adamın aklini. Yarın gecem alil’le rasim’i yanıma gatıp senide ısmayılın cibe atıp, çıktıkmı çulu yoluna bokumu yetişirler arkamıza. Te ben adama buguda sülerim kal sağlıcakla. Seni seven sevgilin; Yolsuzların Sarı Mümin DENİZLİ ŞİVESİ *olma mı , yapma mı , etme mi gibi estetik harikasi kelimelerin kullanildigi denizli yoresinin konuşma stili. ayrica -hööle bi yürüyüp gelive biyo , irahmat yaaiyosa semsiyeni de alive- gibi cumlelere de sahiptir. * önkü tası horaya go = şu tabagı oraya götür hangırıya goycem teeze ? (Hangi yere koyacağım teyze..) Hönkürüye gıı.. (Oraya işte..) needip goyyonuz (ne yapıyorsunuz?) * gülü gülü deezem (güle güle teyzem) *senin oğlan hangi bölümü kazandı? tıpa kazandı * – yandaki site var ya… işte ordaki bekçiyi vurmuşlar! – bekçiye??!! – bekçiye vurmamışlar!! bekçiyi vurmuşlar! – bekçiye??!! – hey allahım *) al bunu götüvecesen götürüve, götüvemicesen götüvecek vaa… Bu paraya götüreceksen götür,götürmeyeceksen,götürecekler var. *nerem deding *? : hasta birisinin şikayetinin ne olduğunu sormak için kullanılır. ör. cümle: kişi a: nerem deding bizim gıız? kişi b: sooma gareee, öskürü öskürü bitmediii. soonuda * hurama hööle bi ağrı girdi. kıpırdeyemeyyon. tokturu gitçen hindi… * extreme olarak nitelendirdigim bir ornek; enkini enkirden al enkireye goyve ( sunu suradan al suraya koy ) *sevgili babaannem sokakta güneşin altında oynayıp terleyen kuzenime kızmaktadır: -demingkden ben sene kölgelerde oyna dimedim mi? – ….. -geberdirin çocuk seni – ….. -git önkü yüzünü yuuka gel.sırtındakini de değiştir.koş baken!!!! * dünyanın neresinde olursa olsun, o memlekette hangi dil konuşuluyor olursa olsun iki denizlili’nin birbirini tanımasını sağlayan konuşma tarzı. konuşanların asla utanmadığı, düzeltme ihtiyacı hissetmediği az sayıda ağızdan biridir bu coğrafyadaki. bilenler için çok estetik ve akıcıdır. * turkce ogretmenlerinin bile ‘pekiyi ama i ve e hallerine karıştırıyorsun’ dedigi, hos bir sive. otobus yolculugunda kendinden cok su istenen denizlili bir muavinin ‘sayin yolculaamiz duz mu yaladingiz? hareme kadar su yok gaari’ dedigi de bir arkadas tarafindan test edilip onaylanmistir * ismin hallerine bir haller olan sivedir.lisedeyken matematik hocasi vardi denizlili.her ne kadar universite bitirse de sive gitmiyor olsa gerek ‘bugun elif’e kaldiralim.’ gibisinden laflariyla her ders ayri bir faciaya yol acma riski tasirdi. *) denizli dogumlu ya da cocuklugunuz burada gecmisse zihninizden hic silinmeyecek sive . turk dili profesoru olsaniz , trt ana haber bulteni sunucusu olsaniz da gerektiginde . nedipbarin , tavasi gitcem ben , ahmet de ordan gelipba tarzi cumleleri hic cekinmeden kullanir , kendinizle gurur duyarsiniz.en guzeli bunu yasli insanlarla konusmaktir. * ‘sıranızı geçin’ -denizli anafartalar lisesi müdürünün öğrencileri hizaya sokmak için söylediği emir cümlesi:) ( Bu okulda ve bu müdürle 6 yıl çalıştım.Gari anlayıverin halime:)))))) insaninin konusmasi. ciddiye almak zordur bazen. bu yorelerde pazar yerinde dolasmak da cok keyiflidir. yasli teyzecikleri opmemek icin zor tutar bazen insan kendini. ortalikta bir saat dolasip diyaloglari dinlemek bile meditasyon etkisi yapabilir. ornek: – domat dativeecenmi iki gilo. – dattim dattim. aha suracikta. aliveecen mi? – alcem de tobayi aciveecen mi? – accem de parami cikariveemedim bi dakka bekleyiveecen mi? – bekleyiveririm nolcekki… seklinde uzar gider. bir sure ortalikta dolastiktan sonra ‘beni bak’ denilmesi normal gelmeye bile baslayabilir… *Denizli’de iki kadın pazarda karşılaşırsa şu repliğin geçmesi kuvvetle muhtemeldir: -ne buuuu neree gidik gidesiiin?? -çocuklaaa döndeeme (dondurma) isteepturuu ne zımandıı.. -pazarı varem de dalgan alem.. (Pazara gidip dalagan=ısırgan otu alacak) * mesela ‘biyol’ vardır, bir şey isterken kullanılır. örneğin: – biyol ötüvee çil horozum (bir kere öter misin çil horozum?) ‘dinelmek’ vardır, (ayakta) durmak anlamında: – bizimoğlan orda dinelme de beni bi çay yap. (arkadaşım/çocuğum ayakta durma da bana bir çay koy.) gahpeerif (kahpe + herif) sık kullanılan bir küfürdür. gahpecik, gahpenin doğurduu, gahpe garı gaşlı (kahpe karı kaşlı) gibi türevleri mevcuttur. denizli şivesi ortamda denizlililerle fazla bulunulduğu vakit dillere pelesenk olmakta, dilin ayarı kaçabilmektedir *) rivayet olunduğuna göre pazar yerinde uzun süren bir alışveriş sırasında güzelim ürünleri alıp almamakta kararsız kalan müşteriye karşı satıcı kadın cevap verir: ‘götüceksen götü götümiceksen götüme.. go’. dilimizin yöresel elastikliği konusunda denizli lehçesi en dikkati çeken tarzdır denebilir * yavrım ben onu nezmandır söleboturum… bilip batırın mı? = yavrum ben onu nezamandan beri söyleyip duruyorum,biliyor musun? * istanbul şivesinden başka şive duymadıysanız, ilk seferde kafanızı sağlam karıştırabilecek, yurdumun en komik şivesi * denizli şivesi diye birşey yoktur denizlice vardır. * eşsiz bir şivedir. gapçık ağızlı diye bir kavram vardır misal. beni bırakın, hala ne olduğunu anlayabilmiş bir nene, dede yoktur. bu şivenin özü komedi üzerine kurulu gibidir sanki. misal dedeniz size küfreder ama belki anlayamadığınızdan belki de söylediği şeyin komikliğinden dedenize kızamazsınız bile. -dede neden bu böyle? -sus bakem gapçıkaazlı! -o ne demek dede? -höyt höyt edip durma bakem gömüveğcem şimcik depçiğine işte böyle. bu ve bunun gibi kendine ait söylenişi son derece komik, ama ne anlama geldiği tam bir muamma olan kelimeler içerir bu şive *Mersindeyiz,Denizlili bir hemşehrimiz ögretmen..Sınıfta gürültü yapan bir öğrenciye bağırır, -Kızdırmeyin bene,şindi sene tahtaya kaldırır,sıfıra basarım. *Seneler evvel,memleketinde elektrik olmayan Denizli’li İstanbul’a gidip caddelerdeki yanan lambaları görünce şaşkınlıktan şöyle demiş: Yanıpba..yanıpba..Ne gaz yetçek ne fıtıl.. *-Çeşmide gala,Gavga edip bala..(Çeşmede kadınlar kavga ediyorlar). Yıllardan 1960. Yedek subay öğretmen olarak Adana’nın, Kadırli ilçesinde bir köye tayin oldum. (Kadirli o tarihlerde Adana’nın ilçesi idi.) 3. sınıfta yangın konusunu işliyorum. Tabii ki kova adı geçince, bir öğrenci,””Öğretmenim kova nedir.?””diye sordu. Hemen tahtaya bir kova resmi çizdim. Daha resmi tamamlamadan,””Öğretmenim bu HALKE![I]””diye bağrıştılar.Yine bir gün bir öğrenciyi yanıma çağırarak:””oğlum bizim eve git, destiyi al, su doldur, aynı yerine bırak.””dedim. Çok az bir zaman sonra çocuk geldi ve “”öğretmenim ben destiyi bulamadım.””dedi. Ben destinin yerini iyice tarif ettim. Az sonra öğrenci geldi.””oğlum tamam mı?”” dedim.”” Evet öğretmenim su aldım.”” dedi.””Peki Mehmet, sen suyu neyle aldın?”” diye sorduğumda.””CERE ile öğretmenim.”” dedi. Yani Kova=HELKE, desti=CERE. Adana yöresinde limonunu tadı, EŞKİ’dir. Toprak’ta,TORPAK’tır. –alıntı–Örnekler çoğaltılabilir:biggrin[1]:
