EMPATİ ile YAŞAMAK “Onda gördüm ben kendimiKimsesizken çaresiz duygularla,Bir ümit oldu yorgun yüreğime.Onunla bir olup onunla yürüdüm.Yürüdükçe geliştim,Geliştikçe gençleştim.Ve ben, Onda buldum kendimi…Doğumumuzla başlayan gelişim ve öğrenim sürecimiz yaşamımızın son anına kadar devam eder. Önce anne–babamız ve aile çevremizle olan gelişim yolculuğumuzda zaman ilerledikçe etkilendiğimiz kişiler de değişmektedir. Kendi kişisel özelliklerimize, duygularımıza, bakış açımıza, yaşantımıza, görüş ve düşüncelerimize uygun birilerini bulmak güç iştir; ama özlem duyarak aradığımız da, tam böyle bir şeydir. Gün gelir kendimizi o kadar çaresiz hissederiz ki, sanki dünya üzerimize gelmektedir. Hiçbir şey istediğimiz gibi değildir. Hoşnutsuzluk alabildiğinedir ve anlamsızdır tüm yaşanılanlar. Dertlerimizi kimseye anlatamamanın verdiği eziklikle, anlaşılamama korkusu sarar her bir zerremizi. Yorgun yüreğimize bir yol arkadaşı bulmak isteriz. Cana can katan bir dost ararız; lakin bulamayacağımızı düşünerek aramaya cesaret edemeyiz. Bu gidişe “dur!” diyebilecek mecalimiz de kalmamıştır. Son bir ümitle kaldırırız başımızı ve dalgın bakışlarımızla, yorgun yüreğimizle, çaresiz duygularımızla “gel artık!” deriz, “gel geleceksen…”Gelmesini istediğimizin kim ya da nasıl bir şey olduğuna dair fazla bir şey düşünmeyiz o anda. Beden–i hâlimizden anlaşılır zaten neye ihtiyaç duyduğumuz. Ve gelir gelmesi gereken. Tüm ihtişamıyla gelir ve götürür bizi gittiği yere. Sormayız nereye gidiyoruz diye. Sadece gideriz, onunla bir olup onunla yürürüz ve kendimizi onda buluruz. Yürüdükçe gelişir, geliştikçe gençleşiriz.Aradığımız şey empatidir. Doğumumuzla başlayıp ölümümüzle biten bir arayıştır bu. Yaşamımızın her anında ihtiyaç duyduğumuz ve olmazsa olmazımızdır bu duygu. EMPATİ BİR YAŞAMASANATIDIR Nasrettin Hoca eşeğinden düşer ve acıyla kıvranır. Başına toplananlar: “Hemen bir doktor çağırın…” diye bağrışırken, Hoca “Bana doktor değil, eşekten düşmüş birini bulun…” der. Nasrettin Hoca bu davranışı ile eşekten düşenin çektiği acıyı ve yaşadığı duyguyu gerçek anlamda sadece eşekten düşen birinin anlayabileceğini çok açık bir şekilde ifade etmektedir. Empati kurabilmek için illa da karşımızdaki insanın karşılaştığı olayı yaşamak zorunda değiliz elbet. Onun yaşadığı olayda kendimizi görebiliyorsak eğer, kendimizi onun yerine koyup, onunla aynı duyguları yaşayıp, onun bakış açısından bakabiliyorsak olaya ve bunu ona iletebiliyorsak, empati kurmuşuz demektir. Bu nedenle empatik iletişimde aslolan, olayları yaşamak değil, doğru olarak anlamaktır. Karşımızdaki kişinin duygularını ve düşüncelerini tam olarak anlasak bile, eğer anladığımızı ona ifade edemiyorsak veya yanlış ifade ediyorsak, empati kurmuş sayılmayız. Yine empati kurarken kişinin sadece sözlü tepkilerine değil, ses tonuna, konuşma temposuna, jest ve mimiklerine, hatta duruşuna bile dikkat etmek gerekir. Empati kurarken nesnelliği kaybetmemek, karşımızdaki kişinin korku, kaygı, neşe ve öfke gibi duygularıyla bunalmamak gerekir. Yani karşımızdaki kişiyle özdeşim kurmamalı ya da ona sempati duymamalıyız. Empatik anlayış insanları birbirlerine yaklaştırma, iletişimi kolaylaştırma özelliğine sahiptir. İnsanlar, kendileriyle empati kurulduğunda başkaları tarafından anlaşıldıklarını ve kendilerine önem verildiğini hissederler. Bu da insanları rahatlatır. Empati deyince bana göre ilk akla gelen:“Bakabilme ve görebilme sanatıdır.” Kısaca ifade ettiğimiz empati kelimesi, kendini başkasının yerine koyabilme, onu anlayabilme işidir. Günümüz insanları teknoloji ve bilim çağının ağına takılarak iletişimde durağanlık, kopukluk yaşamakta ve dolayısıyla insanî ilişkiler zayıflamakta, insanlar birbirlerine uzak, yabancı, birbirini anlamayan ve nihayetinde kendilerine sevgisiz, saygısız, hoşgörüsüz bir dünya oluşturmaktadır. EMPATİ YAŞAM İLE İÇ İÇEDİR Empati kurmayı sadece insanlar arasındaki iletişim ve etkileşim olarak değil de, bir yaşam tarzı olarak değerlendirdiğimizde ise, kâinatın her zerresinde empatik bir insan göreceğiz. Doğadan hayvanlara, atmosferden uzaya kadar her alanda empatik düşünen insan, en küçük bir canlıyı bile incitmemesi gerektiğini anlar. Doğayı, atmosferi ve uzayı bilinçsiz bir şekilde kirletmez. Yaratılan her şeyi sever, yaratandan ötürü.Yakın çevremizden uzağımıza doğru yaşadığımız toplumun ne kadar empatik bir yapıya sahip olduğunu şöyle bir değerlendirelim isterseniz: Yolda yürüyoruz… İnsanlarla, toplum ile iç içeyiz. Karşımızdan gelen orta yaşlarda bir insan, ağız dolusu tükürüyor yola… O tabloyu gözlerinizde canlandırın lütfen. Neler hissediyorsunuz?Yürümeye devam ediyoruz. Arkamızdan bizi takip ediyormuş gibi gelen iki delikanlı, yüksek sesle küfürlü bir şekilde konuşuyorlar, alabildiğine… Sonra dinlenmek için bir parkta duruyoruz. Yeşilin mavi ile birleştiği ağaçlara bakarken birden gözümüze bir şey takılıyor: “Seni çok seviyorum” yazıyor ağacın gövdesinde ve altına da yazıyı yazanın ismi ile sevgilisi kalp içerisine kazınmış. İşte bizim empati seviyemiz bu, örnekleri çoğaltmaya gerek yok.Durumumuz bu kadar içler acısı değil diyeceğim; ama diyemiyorum. Çünkü günümüzde bir başkalarını düşünerek atılan bir adım, yapılan bir uğraş yok. Herkesin birilerine hizmet ettiği ve o birilerinin de kendi menfaatleri için yapamayacakları hiçbir şey olmayan bir dünyada yaşıyoruz ve bu dünyada tüm insanların gözü önünde savaşlar oluyor, masum çocuklar can veriyor, güçlü olanlar ya da kendilerini güçlü zannedenler her fırsatta zayıfları eziyor, yok ediyorlar. Bu insanlarda empatik yaşam tarzı aradığımdan değil elbet; çünkü empatik düşünmenin zerresi yok bunlarda… Dünyanın genel hâlinden ülkemize baktığımızda ise, halkının dilinden anlamayan, yaşam tarzlarını, görüş, düşünce ve inançlarını hiçe sayarak “Halka rağmen, halk için” anlayışına sahip yöneticiler görüyoruz. Danıştayımızdan Anayasa Mahkememize, yasamamızdan yürütmemize, YÖK’ümüzden rektörlerimize ve profesörlerimize kadar kendi halkından kopuk bir yaşam tarzı var. Buna bir de herhangi bir televizyon kanalının herhangi bir programını eklediğimizde göreceğiz ki, medya da kendi toplumunun duygularını, düşüncelerini ve bakış açılarını doğru olarak anlamıyor ve anlayamadığı için de ifade edemiyor. Yani empatik beceriden yoksun muazzam bir kitle… Ülkemizdeki genel tablonun kendini başkalarının yerine koyma değil, kendi duygu ve düşüncelerini başkalarına baskı ve zorla kabul ettirme olduğu herhalde hepimizin malumudur. Alınan bir kararın, yapılan bir değişikliğin toplumun gündemine oturması ve uzun yıllar tartışılması bu nedenledir. Yukarıda sözü geçenlere ilave olarak “keşke!” diyerek başlayan bir empati muhasebesi yaptığımızda: Öğretmen, kendini öğrencisinin yerine koysa; doktor, kendini hastasının yerine koysa; komutan, kendini askerin yerine koysa; patron, kendini işçisinin yerine koysa; anne ya da baba, kendini evladının yerine koysa; erkek, kendini kadının yerine koysa veya kadın, kendini erkeğin yerine koysa; özgür olan, kendini hükümlünün yerine koysa; para kazanabilen biri, kendini işsiz arkadaşının yerine koysa… Kısacası empatik beceri her insanda olsa keşke… O HALDE EMPATİ BECERİMİZİ NASILGELİŞTİRECEÐİZ? “Kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi, sen de başkasına yapma!” diye öğütleyen Peygamber Efendimizin bu güzel sözü başlı başına bir empati geliştirme tekniği olarak kullanılabilir. Her insan kendinden yola çıkarak bunu yapsa ve kendisine yapıldığında rahatsızlık duyabileceği herhangi bir şeyi kendisi de başkasına yapmamak için çaba saffetse, ilişkilerimiz daha anlamlı olur. Eleştirilmekten hoşlanmayan birinin, karşısındakini eleştirmeden dinlemesi gibi… Bu şekilde düşünen bir insan, kendini onun yerine koyarak, anlayarak dinleyecektir ki, bu empatinin en önemli basamağıdır. Bu şekilde empatik dinlemeyi bilen ve uygulayan birisi, karşısındaki ile iletişim kurarken basit hatalara düşmeyecek, karşısındaki kişiyi eleştirmeyecek, yargılamayacak, sadece anlayacaktır. Bireyleri en çok tedirgin eden şeylerden biri, başkaları tarafından eleştirilmektir. Empatik dinlemede birey karşısındakini ne över, ne yargılar ne de suçlar. Sadece onu anlamaya odaklanır. Onun bakış açısını görmeye, onun duygularını anlamaya çalışır. Bu anlayış insanların birbirlerine yaklaşmasını ve aralarında gerçeğe dayanan sevginin gelişmesini sağlar.Bunun dışında empati becerimizi geliştirmek istiyorsak eğer, başkalarının duygularını anlamak ve onlara cevap verebilmek için önce diğerlerini değil; kendimizi tanımamız, kendi duygularımızı anlamamız gerekiyor.“Empati kuramamayı bir iletişim eksikliği olarak görürsek, bu durum en çok eşler arasında, aile içinde, çocuklar ile ebeveynleri arasında ve ast–üst ilişkilerinde kendini göstermektedir.EŞLER ARASINDA EMPATİ Eşler arasında empatik bir iletişimin olması için bana göre ilk olarak, aralarında yoğun bir sevgi bağının olması gerekir. Sevgiden yoksun olan eşlerden birbirlerini anlamalarını, onun bakış açısından olaylara bakmayı, saygı duymayı, değer vermeyi ve onun anlayacağı bir dilden iletişim kurmayı bekleyemeyiz. Sevmekten ve sevilmekten yoksun olan eşler sadece empatik becerilerini değil; birliktelik ve yaşam coşkularını da kaybederler. Sevgisiz, aşksız, duygusuz bir cinsel hayatları olur. Eşler arasındaki bu tür birliktelikler sonucu dünyaya gelen çocuklar ise, ya duygusal, ya zihinsel, ya da bedensel özürlü olarak hayatlarını sürdüreceklerdir. Son yıllarda bu tür özürlerle dünyaya gelen bebeklerin sayılarındaki artışın nedenini, sanırım şimdi daha iyi anlıyorsunuzdur. Bireyin kişisel yaşamıyla bütünleşmeyen, sadece haz uğruna yaşanan bir cinsel yaşam sürme eğilimi, eşler arasında da ciddi sarsıntılara, boşluklara ve anlamsızlıklara neden olmaktadır. Evliliği sadece cinselliğe indirgeyen, sevgiye inanmayan; paylaşmayı, yardımlaşmayı, karşılıklı hoşgörü ve anlayışı umursamayan eşlerden empatik beceriler beklemek boşunadır. Modernizmin getirdiği yoğun hayat temposu ile artan stres, sıkıntı, bunalım ve depresyonlar karşısında sarsılmayan bir aile ve birliktelik, eşler arasındaki empatik becerinin gelişmişliği ile çok yakından ilgilidir. O nedenle eşler arasında karşılıklı anlayış, hoşgörü ve muhabbet; sevgi ile bütünleştiğinde, kişi kendisini olumlu ve olumsuz her durumda karşısındakinin yerine koyacak, onun duygularını anlayacak, onun bakış açısından bakacak ve empatik bir iletişim gerçekleşecektir.AİLE İÇERİSİNDE EMPATİ Aile içindeki bireylerin duygu ve düşüncelerini rahat bir şekilde ifade etmeleri ile ailenin sağlıklı fonksiyonları arasında çok büyük bir bağ vardır. Aileyi oluşturan bireyler, duygu ve düşüncelerini rahat bir şekilde ifade edemedikleri ve herkesin kendi dünyasında yaşadığı bir aile yapısında zamanla depresyon, endişe, huzursuzluklar, suçluluk ve düşmanlık gibi duygulara sahip olurlar. Sınırları açık ve herkesin kendini rahatça ifade edebildiği ailelerde ise bunun tam tersi olarak; iyi niyet, karşılıklı anlayış, işbirliği, ortak düşünceler, birbiri için fedakârlık, birbirine karşı samimiyet ve sevgi, geleceğe güven ile bakma gibi duygular gelişecektir. Bunun sonucunda ise ailede her birey birbirlerinin duygu ve düşüncelerini paylaşarak çok hoş bir empati ortamı oluşacaklardır. Ailedeki iletişim ve bununla beraber etkileşim, ailenin empatik becerilerini önemli ölçüde etkilemektedir. İletişimin olmadığı herhangi bir zaman yoktur. İki insan yan yana olduğunda, hiç konuşmamanın bile bir anlamı vardır. Yanlış iletişim ve etkileşim durumu veya yetersiz iletişim durumu ailelerdeki sorunlara yol açan nedenlerin başında gelir. Aile bireyleri birbirleri ile sözlü olarak ya da zaman zaman jest ve mimikler ile anlaşırlar. Bu durumdaki aksama, aileyi çok olumsuz etkiler.AİLE İÇERİSİNDE EMPATİYİENGELLEYEN FAKTÖRLERAileyi ve bireyleri ilgilendiren konular üzerinde, yüzeysel konuşma.Aşırı soru sorma, yersiz şüphe ve tereddütler. Yapay ilgi gösterme. Konuşma ve izah etme olmadan karşı tarafın hareketlerini, düşüncelerini yorumlamaya ve tahmin etmeye çalışma. Geçmişteki üzücü ve tatsız olayların sık sık gündeme getirilmesi.Sorulan soruları cevapsız bırakma.Bireylere söz ile baskı kurmaya çalışma. Abartılı bir şekilde onaylama veya reddetme. Sık sık öneride bulunma veya kişisel düşünceleri kabule zorlama. Suçlama, eleştirme, olumsuz değerlendirmeler yapma. Emir verme, tehdit etme. Samimiyetten uzak kalma, yalan söyleme. Alay etme, küçük düşürmeye çalışma, fikirlere değer vermeme.Olayların olumsuz yönlerini görmeye çalışma.Küçük hataları çok abartma.Fedakârlığı devamlı karşı taraftan bekleme.Ortak faaliyetlere gereken önemi vermeme.Karşıdakine ifade etme imkânı tanımama.Unutulmamalı ki yaşayan her fert; kendine özgü anlayışı, kişiliği, değer yapısı, entelektüel düzeyi, duygu ve düşünceleri, kimlik yapısı, yetişme tarzı, sosyokültürel statüsü ile yaşayan, hisseden, etkilenen biyopsikososyal bir bütündür. Bu durumda konuşulan her sözün, verilen her mesajın, her jest ve mimiğin iyi veya kötü manada karşıdaki kişide bir etki yaptığı kesindir. Aile üyeleri birbirlerinden aldıkları mesajlar ile kendilerini değerli veya değersiz, kendilerini güvende veya güvensiz hisseder. Bu durum onların psikososyal ve sosyokültürel konumlarını, işlevselliklerini ve ruhsal durumlarını etkiler. AST–ÜST İLİŞKİSİNDEEMPATİK BECERİAst–üst ilişkisinde, üstün patronluk, liderlik, yönetici, idareci konumunun vermiş olduğu bir üst olma çizgisi, kendi alt basamağına zaman zaman içinde bulunulan durum ve konum itibariyle sorunlar oluşturmaktadır. Örneğin kaale almama, sorunları dinlememe, mesafe koyma, ast–üst ilişkisindeki kişilere konum itibari ile ne kadar seviye belirlese de, iletişimlerinde zararlar verebilmektedir. Bu nedenle yapılan işte verim düşüklüğü, isteksizlik, sıkıntılar oluşturmaktadır. Yönetici yani üst gurup, iletişimi sağlayamıyor ve kendini her zaman bir adım önde gördüğü için personeli ile empati kuramıyorsa, personelinin verimini ve motivasyonunu arttıramaz. Bu durumdan etkilenen ise, her iki taraf olur. Personel gurubu kendini işine veremez, üstüne karşı devamlı içten pazarlıklar yaparak sadece mesainin ne zaman biteceğini hesaplar. İçsel öfke ve giderek artan öfkenin nefrete dönüşmesi, personelin işine özveri ve fedakârlık katmadan, sadece maddi tatminkârlığını düşünmesine sebep olur. Böyle bir durumda kişi zamanla psikolojik olarak da çöküntüye uğrar. Vicdanî muhasebeler insanı rahat bırakmaz ve gün gelir, bu çöküntüler kişiyi büyük bir bunalıma ve belki de intihara kadar sürükler. İşveren de sadece kendi işini, hesaplarını, menfaatlerini ön sıraya koyduğu için, kendini personelinin yerine koymayıp onun bakış açısından bakmadığından yani empatik bir ortam oluşmadığından, her iki taraf da hem maddi hem de ruhsal kayıplar yaşayacaktır şüphesiz. İşte bu nedenle duyarlı bir iş ortamı için ast–üst ilişkilerinde empatik becerinin her iki tarafta da olması gerekmektedir.Sonuç olarak empati, insanlarla olan ikili ilişkilerimizde başarıyı belirleyen ve sosyal ilişkilerimizi yönlendiren bir etmendir. Bunun yanı sıra insanın çevresiyle ve doğayla olan ilişkilerini belirleyen ve toplumumuzun dokusunu koruyan oldukça önemli ve gerekli bir beceridir.ÇAÐLARI AŞIP GELEN BİR EMPATİK ANLAYIŞ ÖRNEÐİHazreti Ömer zamanında bir şahıs, hanımının çok söylenmesi ve çekilmez bir hâl alması karşısında bunu Ömer’e şikâyet etmeye karar verir. Halifenin evine gelir. Kapıya yaklaşır ve içeriden çok sert, sinirli bir kadın sesi duyar. Bir müddet kapıda bekler, kadının susmadığını ve Halifenin onu dinlediğini anlayan adam geri dönmeye karar verir. Tam ayrılacağı zaman kapı açılır. Kapıyı açan Hazreti Ömer, sorar:–Buyrun, bir şey mi söyleyecektiniz? der. Adam: –Ya Ömer! Ben sana kendi hanımımı şikâyet etmeye gelmiştim. Baktım ki nice insanları karşısında dize getiren Hazreti Ömer bile hanımının karşısında susmayı tercih ediyor. Onun bütün sözlerini büyük bir sabırla dinliyor. Ben niye şikâyet edeyim, dedim ve geri dönmeye karar verdim, der. Adamın bu sözlerini dinleyen Hazreti Ömer şu karşılığı verir: –O benim evimin hanımıdır. Çocuklarımın annesidir. Evimin aşçısıdır, çamaşırcısıdır. Biraz fazla yorulmuş da bana çatmışsa, bundan ne çıkar! Elbette karşısında susmam gerek.Oysa Hazreti Ömer kim bilir belki daha fazla yorulmuştu. Devlet işleri belki de onun sinirlerini alt üst etmişti. Fakat iki taraftan birisinin sukut etmesi gerekiyordu ve sarsılmayanın sarsılana yardım etmesi, onun duygularını anlaması ve onun penceresinden bakması gerekiyordu. Hazreti Ömer bunu yapmıştı. Çağları aşıp gelen bir empatik anlayıştır bu. En küçük bir tartışmayı bile öylesine büyüterek soluğu boşanmak için mahkemede alanlara, sarsılmaz bir aile hayatının nasıl var olabileceğini gösteren muazzam bir tablodur bu. Şimdilerde ise çağımızın getirdiği “evsizlikler” ve ailenin önemini yitirmesi sonucunda, kadınlarımız özgürlük ve bağımsızlık söylemleri adı altında yozlaşmış, dejenere olmuş ve kendi kimliklerini yitirmişlerdir. Evinin hanımı, çocuklarının anası olmak, modern kadın için ürkütücü hale gelmiştir. O da yetmezmiş gibi, çalışma ve iş hayatına atılıp istediği gibi yaşayabilmek ve kendince “özgür” olabilmek için, aileye verilen değer yok olmuştur. Anne işte, baba toplantıda ve çocuk kreştedir. Herkes kendi başının çaresine bakmalıdır modern hayatta… Evlerimiz, ailelerimiz adeta birer örümcek evi gibi en küçük bir tehlikede yerle bir olur hale gelmiştir. Evliliği bir “Mahkûmiyet” olarak değerlendiren modernizm, maddeyi ve maddi ihtiyaçları yüceltirken; insanların manevî ihtiyaçlarına cevap veremeyerek aileye verilen değeri giderek yok etmiştir.ÇOCUK-EBEVEYN İLİŞKİSİNedense haklılığın derecesini her zaman kendimizde görmek isteriz. Biz doğru olanı yaptığımızı iddia ederken, bir başkasının doğru olduğunu iddia etmesine hiç tahammül edemeyiz. Oysaki tartışılan, göreceli olan ve eleştirel konularda tarafsız olmalıyız. Tüm aileleri hedef almak istemesem de birçok aile, çocuklarını dinlemekten uzak, ona söz hakkı tanımamakta, çocuğun fikirlerini ifade etmesini engellemekte, hata yapmasını kınamakta, kabullenememekte, baskıcı, devamlı eleştiren tavrıyla, çocukla ebeveyn arasında büyük bir duvar oluşturmaktadır. Oysaki hiç kaybetmememiz gereken çocuk yanımız mutlaka olmalıdır. Çünkü çocuk ruhunu anlamalıyız, çocuk dili ile konuşmayı bilmeliyiz. Eğer çocuğumuza konuşma fırsatını vermiyorsak, çocuk sürekli susmayı tercih eder ve kim bilir bilinçli bir çocuklukla belki de ebeveyne ceza vermek için hep susmayı tercih eder ve bu durum çocukta psikolojik tahribatlar da yapabilir. İşte o zaman “benim çocuğum neden sessiz, niçin içe kapalı, niye diğerleri gibi değil, neden duygularını ifade edemiyor, niye ürkek, çekingen ve arkadaşı yok” gibi yakınmalarla karşılaşmak kaçınılmazdır. Oysaki çocuğu bu duruma iten, bilinçsiz davranan anne babadır. Kendimizi çocuklarımızın yerine koyalım ve onların yaşam alanlarından, onların pencerelerinden bakalım olaylara. Hangi çocuk ister, konuşurken susturulmayı, azarlanmayı, sınırlandırılmayı… “Sus! Sen daha çocuksun, sana düşmez bu konuda konuşmak. Ben sana demedim mi büyüklerin yanında konuşmayacaksın diye!” Bu şekilde engellenen bir çocuk, bir dahaki sefere konuşma cesaretinden ne kadarını kaybeder, siz hesaplayın. Çocuklarımızı anlamak zor olmamalı! Ne istediğini ve ona nasıl davranmamız gerektiğini öğrenmeliyiz. Aslında empati kurmak zor değildir. Düşünsenize, bir zamanlar biz de yaşadıklarımızı koşup heyecanla annemize ya da babamıza anlatmıyor muyduk? —alıntı—
